Aurrekoa

Izen Morfologia

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

    Izen morfologiaren gaineko atal hau honako azpi-atalek osatzen dute: Pertsona izenordainak, izenordain zehaztugabeak, erakusleak, zenbakiak, denbora aditzondoak, leku aditzondoak, maila aditzondoak eta deklinabidea.
 
 

PERTSONA IZENORDAINAK	IZENORDAIN ZEHAZTUGABEAK	ERAKUSLEAK
ZENBAKIAK	DENBORA ADITZONDOAK	LEKU ADITZONDOAK
MODU ADITZONDOAK	-	DEKLINABIDEA

 

29.1.PERTSONA IZENORDAINAK

    Pertsona izenordainen aurkezpena egiteko multzo bitan sailkatuko ditugu; pertsona izenordain arruntak eta indartuak:
 

NI	GU	ZU	ZUEK
ni	gu	su	súek
nik	guk	suk	súek
nirí	gurí	surí	súeri
nirié	gurié	surié	súena
ní(g)es	gú(g)es	sú(g)es	súekas
nirétzako	gurétzako	surétzako	súentzako
nígatxik	gúgatxik	súgatxik	súekatxik
nigañé	gugañé	sugañé	súekañe

 
 
 

NEU	GEU	ZEU	ZEUEK
neu	geu	seu	séuok
neuk	geuk	seuk	séuok
neurí	geurí	seurí	séuori
neurié	geurié	seurié	séuona
néuges	géuges	séuges	séuokas
neurétzako	geurétzako	seurétzako	séuontzako
néugatxik	géugatxik	séugatxik	séuokatxik
neugañé	geugañé	seugañé	séuokañe

 

Aurrekoa

Berba konposatuak

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

SER: ser/se, sek, seri, seaitxik, setan, setako

SEIÑ: seiñ, señek, señeri

NORTZUK: nortzuk

SERTZUK: zertzuk

SEINTZUK: zeintzuk
 

    Galdetzaileetatik erakartzen diren gainerako izenordainetarik erabiliena IÑOR da; berau galderazko zein ezezko esaldietan agertzen da; adibidez:
- iñor ikusisu? (inor ikusi duzu?)

- estot iñor ikusi (ez dut inor ikusi)

- iñor esan eroatekorik egon (inor ez zen eroatekorik egon)

- bideintzen iño peño gedxau itxen gendun guk beti (bidegintzan inork baino gehiago egiten genuen guk beti)

- uridxolak ixeten diresenien iñor esta agertuten (uriolak izaten direnean inor ez da agertzen)
 

ESER nahi galderetan, nahi ezezko esaldietan ager dakiguke:
- eser erosisu? (ezer erosi duzu?)

- ekarri deure eser? (ekarri dute ezer?

- orrek emon leskidxue umieri eser? (horiek emon liezaiokete umeari ezer?)

- suk estakixu eser (zuk ez dakizu ezer)

- estot eser ekarri (ez dut ezer ekarri)
 

SEOSER edo SEUSER gehienetan baiezko esaldietan agertzen da, hala ere, inoiz edo behin galderetan ere ager daiteke:
- orrek seuser ekar deure (horiek zerozer ekarri dute)

- orrek badakidxe seoser (horiek badakite zerozer)

- erreten sara seusegas, dxausten dxatzu seuser ta emoten su a (erretzen zara zerozegaz, jausten zaizu zerozer eta emoten duzu hura)

- onegas seuser sera deket intxe (honegaz zerozer zera daukat eginda)
 

    Gainerakoak  "edonor”, “edoser”, "norbera” eta "bakotxa" ditugu; jarraian euron erabileren adibide batzuk ematen ditugu:
- edonor etor litxike (edonor etor liteke)

- edoser esaixu (edozer esan ezazu)

- bakotxa bere etzietan bixi de (bakoitza bere etxeetan bizi da)

- gastai apur bet emon doskue bakotxari (gaztai apur bat emon digute bakoitzari)

- noperan atzamarran lodidxe ingerukoa da onena (norberaren atzamarraren lodia ingurukoa da onena)

- noperak beste erdidxe dxan (norberak beste erdia jan)

- ori gatxa da noperantzako (hori gaitza da norberarentzat)

- mendidxen badaus, goixetan mendire, noperak gure deuen lekuen (mendian badagoz goizetan mendira, norberak gura duen lekuan)
 

    Bihurkariak eta elkarkariak egiteko "-en buru" eta "alkar" erabiltzen dira maizenik; adibidez:
- itxosora bota deu orrek burue (itsasora bota du horrek burua)

- alkarren atzien etor sien bi edo iru (elkarren atzean etorri ziren bi edo hiru)

- mutillek gustidxek urtete dxien geube pasetan eta, igual alkar iltxen bere (mutilek guztiek irteten zuten gaua pasatzen eta, igual elkar hiltzen ere)

- alkarregas dxan du (elkarregaz jan dugu)
 

Aurrekoa

Berba konposatuak

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

29.3. ERAKUSLEAK
 

HAU	HORI	HA	HONEEK	HORREEK	HAREEK
au	orí	a	ónek	órrek	aik/áyek
onék	orrék	ak/arék	ónek	órrek	aik/áyek/árek
onerí	orrerí	ayerí/airí	óneri	órreri	áyeri/áiri
onená	orrená	ayená/arená	ónena	órrena	áyena
oné(g)as	orré(g)as	ayégas/ágas	ónekas	órrekas	áyekas/árekas
onéntzako	orréntzako	ayéntzako	ónentzako	órrentzako	áyentzako
onéaitxik	orréaitxik	aréaitxik	ónekatxik	órrekatxik	áyekatxik
onaiñé	orraiñé	ayeiñé	ónekaiñe	órrekaiñe	áyekañe
onetán	orretán	ayetán	ónetan	órretan	áyetan
onetará	orretará	ayetará	ónetara	órretara	áyetara
onetátik	orretátik	ayetátik	ónetatik	órretatik	áyetatik
onetakó	orretakó	ayetakó

 
 

HAUXE	HORIXE	HAXE	HAUEXEK	HORIEXEK	HAIEXEK
auxé	orixé	axé	ónexek	órrexek	áixek
onexék	orrexék	axék	ónexek	órrexek	áixek
onexerí	orrexerí	aixerí	ónexeri	órrexeri	áixeri
onexená	orrexená	aixená	ónexena	órrexena	áixena
onexé(g)as	orrexégas	aixégas	ónexekas	órrexekas	áixekas
onexéntzako	orrexéntzako	aixéntzako	ónexentzako	órrexentzako	áixentzako
onexéaitxik	orrexéaitxik	aixéatxik	ónexekatxik	órrexekatxik	áixekatxik
onexeaiñé	orrexeaiñé	aixeaiñé	ónexekañe	órrexekañe	áixekañe

 

BERA	EUREK
berá	éurek
berák	éurek
berarí	éureri
beraná	éurena
berá(g)as	éurekas
berántzako	éurentzako
berágatxik	éurekatxik
beragañé	éurekañe

berorí, berorrená. Hauek berorika egikeran ere erabiltzen dira:

- berori erdu gurera (berori erdu gurera)

- etorri litxike gurera? (etor liteke gurera?)

- berorrek gure barik (berorrek gura barik)

Jarraian "a-" gehitzen duten erakusle batzuk emango ditugu:
áorrek, áunek/áonek, áonena/áunena, áunetara/aonetara

Erakusleen erabilerari dagokionez, eurok izenearen aurrean agertzen direla esan behar da:
- senbet urtekoa da ori umie? (zenbat urtekoa da ume hori?)

- se urtetakoa da au ardaua? (ze urtetako da au ardaua?)
 

Aurrekoa

Izen Morfologia

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

29.4. ZENBAKIAK
 

1. bat	20. ogéi
2. bi	30. ogétamar
3. irú	40. berrógei
4. lau	50. berrógetamar
5. bost	60. irúrogei
6. sei	70. irúrogetamar
7. saspí	80. lárogei
8. sortzí	90. lárogetamar
9. bedératzi	100. eun
10 amár	200 bérreun
11. amáka	300 irúreun
12. amábi	400 láreun
13. amáiru	500 bósteun
14. amálau	600 séireun
15. amábost	700 saspíreun
16. amásei	800 sortzíreun
17. amasáspi	900 bederátzireun
18. amasórtzi	1000. millé
19. emerétzi	2000. bimílle

    BAT zenbakiak erabilera desberdinak ditu; neurriak adierazteko "BETE"rekin batera, hemen berben ordenak berezko garrantzia duela, kopuru ez zehatzak eta gorabeherako aldeak adierazteko, "BERE"rekin batera, identitatea adierazteko, eta azkenik, genitiboarekin batera. Neurriak adierazteko sarri erabiltzen da ontzi edo leku baten sar daitekeena esanaz; ordenari dagokionez, BAT-en bidez adieraziko neurriaren edukina beronen ostean egon behar da:
- bataren baten etor da (baten baten etorri da)

- baten bat sartu de etzien (baten bat sartu da etxean)

- liburu bapere estot ekarri (liburu bat ere ez dut ekarri)

- ori estosu bapere ondo itxen (hori ez duzu bat ere ondo egiten)

- emoten tzien ontzako txikeratxu bete txokolate danari (ematen zioten ontzako txikaratxo bete txokolate denei)

- basu bete ur edan du (basu bete ur edan dugu)

- kilo bat madari emoistesus (kilo bat madari emazkidazu)
 

    Kasu markak ezarri behar izatekotan edukinari dagokion izenari erasten zaizkio; adibidez:
- senbet balidxo deu kilo bat madarik? (zenbat balio du kilo bat madarik?)
 

    Kopuru bat ematen dela, zehatza ez dela edo gorabeherak egon daitezkeela adierazteko, BAT erabiltzen da; adibidez:
- amar bat olan etor dires (hamar bat holan etorri dira)
 

    Beste barietate batzuetako "BERA"ren ordez identitatea adierazi behar denean BAT erabiltzen da; adibidez:
- leku beten egon gara (leku baten egon gara)

- orrek erri batekoa tires (horiek herri batekoak dira)
 

    Genitiboaren kasu marka izenari dautsola ere erabiltzen da; adibidez:
- umeren bat etorko da bidxar (umeren bat etorriko da bihar)
 

    Ondoko taulan erabiltzen diren ordinalak ikus daitezke:
1. lelengo
2. bígarrena
3. irúgarrena
4. láugarrena
5. bósgarrena
6. séigarrena
7. saspígarren
8. sortzígarrena
9. bedératzigarrena
10. amárgarrena
 

    Ordinalak denbora alorrean ere erabiltzen dira; orain aldian berba egiten denean "BARRU" erabiltzen da, iraganean, ostera, ordinalak; adibidez:
- te urte bigarrenien dxoan san ara (eta urte bigarrenean joan zen hara)

- justo urten da andik denpora gitxigarrenien euridxe da (justu irten eta handik denboragarrenean euria da)

- egun bi edo irugarrenien itxe san bautisoa (egun bi edo hirugarrenean egiten zen bateoa)

- egun bigarrenerako bautisate siren (egun bigarrenerako bateatzen ziren)
 

    Distributiboak egiteko "-na" atzizkia erabiltzen da:
- au erdi bana dxangu (hau erdi bana jango dugu)

- gero sati bana danak eraten gendun (gero zati bana eroaten genuen)
 

    Zenbakiekin batera erabiltzen diren beste atzizki batzuk:
- orrek kiloko eun kobretan deure (horiek kiloko ehun kobratzen dute)

- gitxitxen lotuten da lo (gutxitan lotzen da lo)
 

Aurrekoa

Izen Morfologia

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

29.5. DENBORA ADITZONDOAK

    Denbora aditzondoetan erabiltzen diren galdetzaileak nos, nosko, nos artien eta nosik ona dira.
 

Konposatu indefinidoetan "iños", "nosonos", "nosgure" eta "edonos" erabiltzen dira; adibidez:
- iños egon sara emen? (inoiz egon zara hemen?)

- estosu entzun iños? (ez duzu entzun inoiz?)

- orrek esan dxien iños (horiek esan zuten inoiz)

- iños enas egon or (inoiz ez naiz egon hor)

- amari entzun in tzet iños esnie edan tzola bulerra edan tzola (amari entzun egin diot inoiz esnea edan diola bularra edan diola)

- gause txarra dala ta, nik estot iños asmeu (gauza txarra dela eta, nik ez dut inoiz entzun)
 

Aurrekoa

Izen Morfologia

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

29.6. LEKU ADITZONDOAK
 

HEMEN	HOR	HAN	HEMENTXE	HORTXE	HANTXE
emén	or	an	ementxé	ortxé	antxé
oná	orrá	ará	onaxé	orraxé	araxé
eméti(k)	órti(k)	ándi(k)	emétixe	órtixe	ándixe
emekoá	orkoá	angoá	emekoxié	orkoxié	angoxié
onántza	orrántza	arántza
onáño	orráño	aráño

 
 

HAMEN	HAOR	HAAN
ámen	áor/áur	áan
áona	áorra	áara
améti(k)	áortik	áandik
ámekoa	áorkoa	áangoa

amentxe
 
 

BERTON	BERTAN
bertón	bertán
bertorá	bertará
bertótik	bertátik
bertokoá	bertakoá
bertorántza	bertarántza
bertóraño	bertáraño

Galdetzaileak
non
norá
nóndik
nongoá
norántza
noráño

aparte: banan
asau: asago
paraje: paraje
 

    Konposatu indefinituetan "iñon" eta "nonon" ditugu. Jarraian erabileraren adibide batzuk emango ditugu:
- ikusi dosus iñon ? (ikusi dituzu inon?)

- beste iñora ixen sarie gedxau ? (beste inora izan zarete gehiago)

- orrek estoas iñora (horiek ez doaz inora)

- nonora doas (nonora doaz)
 

Aurrekoa

Izen Morfologia

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

29.7. MODU ADITZONDOAK

    Modu aditzondoei dagozkien galdetzaileak "selan" eta "selau" dira. Bestalde, erakusleetatik erakarritakoak "ólan", "ólau/ólao", "álan" eta "álau/álao" dira; euron indartuak "ólantxe" eta "álantxe" direlarik.

    Konposatu indefinituetan "eselan", "seoselan/seuselan", eta "selan edo alan" jaso ditugu; adibidez:

- seuselan eingo du ondo (zeozelan egingo dugu ondo)

- ori estosu itxen eselan bere (hori ez duzu egiten ezelan ere)

- lepos edo al dan moduen edo selan edo alan iñ itxe seren (lepoz edo ahal den moduan edo zelan edo halan egin egiten zuten)
 

Aurrekoa

Izen Morofologia

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa

29.8. DEKLINABIDEA
 

ABSOLUTUA
Singularra	Plurala
neskié	néskak
semié	semíek
ididxé	idídxek
astoá	astóak
katué	katúek
gixoná	gixónak

Berba batzuk eskuarki mugagabe erara erabiltzen dira:
- umie ixerditxen dau (umea izerditan dago)

- ori uretara dxausi de (hori uretara jausi da)

- amak lapikoa suten imin deu (amak lapikoa sutan ipini du)

- orrek eguskitxen egon dire (horiek eguzkitan egon dira)

- eskerretara dxoan dires (ezkerretara joan dira)

- nire alboan dxesarri de, eskerretara dxesarri de (nire alboan jezarri da, ezkerretara jezarri da)

 

ERGATIBOA
Singularra	Plurala
neskiék	néskak
semiék	semíek
ididxék	idídxek
astoák	astóak
katuék	katúek
gixonák	gixónak

 
 

DATIBOA
Singularra	Plurala
neskierí	néskari
semierí	semíeri
ididxerí	idídxeri
astoarí	astóari
katuerí	katúeri
gixonarí	gixónari

 
 

GENITIBOA
Singularra	Plurala
neskiená	néskana
semiená	semíena
ididxená	idídxena
astoaná	astóana
katuená	katúena
gixonaná	gixónana

 
 

SOZIATIBOA
Singularra	Plurala
neskiégas	néskakas
semiégas	semíekas
ididxégas	idídxekas
astoágas/astóas	astóakas
katuégas	katúekas
gixonágas	gixónakas

Kasu marka hau denbora alorrean ere erabiltzen da:
- egunokas esta etorri (egunokaz ez da etorri)

- urtiokas ameriketara ixen da (urteokaz Ameriketara izan da)
 
 

DESTINATIBOA
Singularra	Plurala
neskiéntzako	néskantzako
semiéntzako	semíentzako
ididxéntzako	idídxentzako
astoántzako	astóantzako
katuéntzako	katúentzako
gixonántzako	gixónantzako

 
 

MOTIBATIBOA
Singularra	Plurala
neskiégatxik	néskakatxik
semiégatxik	semíekatxik
ididxégatxik	idídxekatxik
astoágatxik	astóakatxik
katuégatxik	katúekatxik
gixonágatxik	gixónakatxik

 
 

ADLATIBOA
Singularra	Plurala
neskiañé	néskakañe
semiañé	semíekañe
ididxañé	idídxekañe
astoañé	astóakañe
katuañé	katúekañe
gixonañé	gixónakañe

INSTRUMENTALA
- San Juan da elixas San Peladxo (San Juan da elizaz San Pelaio)

- sapas beterik selan egoten diren aixe tire latxak (sapaz beterik zelan egoten diren haiexek dira latxak)

- saldieas koitxedak oten giñen goses (saldagaz koitaduak egoten ginen gosez)

- sure errus belú allege gara (zure erruz belu ailegatu gara)
 

PROLATIBOA
- laguntzet euki deure (laguntzat eduki dute)

- tontotzat artutzie (tontotzat hartu dute)

- alkatetzat artu deure (alkatetzat hartu dute)
 

PARTITIBOA
- geur egunien Sorrotze moduko feririk emen ingeruen esta iñ (gaur egunean Zorrotza moduko azokarik hemen inguruan ez da egin)
 
 

INESIBOA
Singularra	Plurala
tabernán	tabérnatan
etzién	etzíetan
erridxén	errídxetan
basoán	basóatan

- eskatu itxe san iru egunien segido (eskatu egiten zen hiru egunean segituan)

- egunien baten baye saspi sortzi egunien (egunean baten baina zazpi zortzi egunean)

- seiñ etzetan dau? (zein etxetan dago?)

- iru etzetan egonas (hiru etxetan egon naiz)

- lau astien egonas makal (lau astean egon naiz makal)

- ori urte askotan egon da Ameriketan (hori urte askotan egon da Ameriketan)

- se egunetan etor sara? (ze egunetan etorri zara?)

- olloskoa eun pesetan dau (oilaskoa ehun pezetan dago)
 
 

ADLATIBOA
Singularra	Plurala
tabernará	tabérnatara
etzerá	etzíetara
erriré	errídxetara
basorá	basóatara

- seiñ etzetara ixen sara? (zein etxetara izan zara?)

- iru etzetara dxoanas (hiru etxetara joan naiz)

- andik iru egunera ikusi neuen ostabere (handik hiru egunera ikusi nuen ostabere)
 
 

ABLATIBOA
Singularra	Plurala
tabernáti(k)	tabérnatati(k)
etzéti(k)	etzíetati(k)
errítxi(k)	errídxetati(k)
basóti(k)	basóatati(k)

Jarraian kasu honen erabileraren adibide batzuk emango ditugu. Denbora alorrean rik erabiltzen da:
- atzorik estot ikusi (atzorik ez dut ikusi)

- ordurik esta etorri (ordurik ez da etorri)

- seiñ egunetatik saus emen? (zein egunetatik zagoz hemen?)

- kaleri kale ibil dies (kalerik kale ibili dira)

- gerrie ta osterik ona estau esebe (gerra eta osterik ona ez dago ezer ere)

- karie ekarte ixen da karabirik (kari ekartzen izan da karabirik)

- egurdatien amaiketarik amabidxetara, ta orduen sur on (eguerdartean hamaiketarik hamabietara, eta orduan zuhur egon)
 
 

GENITIBOA
Singularra	Plurala
tabernakoá	tabérnatakoa
etzekoá	etzíetakoa
errikoá	errídxetakoa
basokoá	basóatakoa

- etorri de ume bat lau urtekoa (etorri da ume bat lau urtekoa)

- arri bet ekar deure eun kilokoa (harri bat ekarri dute ehun kilokoa)

- seiñ etzetakoa da sure andrie? (zein etxetakoa da zure andrea?)

- leku askotako lurre esta ona (leku askotako lurra ez da ona)

- senbet atekoa da sure etzie? (zebat atekoa da zure etxea?)

- senbet urtekoa da ori umie? (zenbat urtekoa da ume hori?)

- se urtetakoa da au ardaua? (ze urtetako da au ardaua?)
 
 

ADLATIBO NORABIDE ZUZENEKOA
Singularra	Plurala
tabernarántza	tabérnatarantza
etzerántza	etzíetarantza
erriréntza	errídxetarantza
basorántza	basóatarantza

 
 

ADLATIBO BUKATUZKOA
Singularra	Plurala
tabernáraño	tabérnataraño
etzéraño	etzíetaraño
erríreño	errídxetaraño
basóraño	basóataraño

"giño" atzizkia ere erabiltzen da, elixagiño, orragiño, atzegiño, e.a.

ADLATIBO DESTINATIBOA
- ekar dot ogidxe iru egunerako (ekarri dut ogia hiru egunerako)

- se egunetarako da bierra? (ze egunetarako da beharra?)

- erosi dot ardaua bost urterako (erosi dut ardoa bost urterako)

- senbet egunerako deko bierra? (zenbat egunerako dauka beharra?)
 

Aurrekoa

Izen Morfologia

Berbeta

Aurkibidea

Hurrengoa