ADJEKTIBOAK
Atal honetan adjektibo bakunak eta
eratorriak biltzen ditugu, amaieran adjektiboaren erabilerari buruzko adibide
batzuk ere emango ditugu.
-
aberatza: aberatsa
-
afesiñedue: zalea
-
agune: aguna
-
alegrie: alaia
-
alperra: alperra
-
altie: altua (f)
-
altue: altua
-
amaitxuesiñe: amaituezina
-
amotza: amotza
-
andidxe: handia
-
andikidxe: handikia
-
antzue: antzua
-
apartekoa: apartekoa
-
apatza: apatza
-
apesiñedue: zalea
-
aproposa: aproposa
-
aproposkoa: aproposkoa
-
argala: argala
-
argidxe: argia
-
ariñe: arina
-
armiñe: armina, beroari buruz esaten da bero larria
denean.
-
arroa: harroa
-
artesa: arteza
-
asala: azala, sakonaren kontrakoa
-
askenengoa: azkenengoa
-
askorra: hazkorra, tente
-
aspaldikoa: aspaldikoa
-
asule: azula, urdina
-
bajue: baxua
-
bakana: bakana
-
bakarra: bakarra
-
baltza: beltza
-
bardinantzekoa: berdin antzekoa
-
bardingoa: berdingoa, ertaina
-
bardiñe: berdin
-
barie: barea
-
barrabasa: barrabasa
-
barridxe: berria
-
begibakarra: begibakarra
-
begiepela: begiepela, begikune tristekoa
-
begikoa: begikoa
-
begiñorra: beginorra, uzkurra
-
begitrabesa: begitrabesa, betokerra
-
bellegidxe: beilegia, horia
-
berbaldune: berbalduna
-
berbartune: berbartuna, berbaltua, tartamutua
-
berdie: berdea
-
bidxorra: bihurra
-
bigune: biguna
-
biribille: biribila
-
biskoa: betokerra
-
biskorra: bizkorra
-
bixidxe: bizia
-
defuntie: difuntua (f.)
-
defuntue: difuntua
-
derriorra: derrigorra
-
desesune: desezaguna
-
diferentie: desberdina
-
dotorie: dotorea
-
drogosoa: drogosoa, bihurria
-
dxakana: jakana, txarto eta gutxi jaten duena
-
dxasekoa: jasekoa, itxurakoa
-
ederra: ederra
-
elegantie: dotorea
-
entzungorra: entzungorra
-
epela: epela
-
errubidxoa: ilegorria
-
eseune: ezaguna
-
eskasa: eskasa
-
eskerronekoa: eskerronekoa
-
eskertxarrekoa: eskertxarrekoa
-
estimedue: estimatua
-
famadue: famadua, ospetsua
-
famosoa: ospetsua
-
fasille: erraza
-
fiñe: fina
-
freskoa: freskoa
-
fuertie: indartsua
-
fumalaridxe: erretzailea
-
garbidxe: garbia
-
garratza: garratza
-
gasa: gaza, geza
-
gasidxe: gazia
-
gastie: gaztea
-
gatxa: gaitza, zaila
-
geixokidxe: gaisokia
-
giputze: giputza
-
gogorra: gogorra
-
gordiñe: gordina
-
gorra: gorra
-
gorridxe: gorria
-
gorriskie: gorriska
-
gosekille: gosekila
-
gosoa: gozoa
-
guapie: polita
-
igerra: igerra, labetik pasatukoa
-
iguala: berdina
-
illune: iluna
-
istue: estua
-
itzela: itzela
-
itzue: itsua
-
karue: garestia
-
koitxaue: koitadua
-
koitxedie: koitadua (f)
-
koitxedue: koitadua
-
koixoa, koxoa: herrena
-
kokoloa: kokoloa
-
kristona: kristorena
-
labana: labana
-
laburre: laburra
-
larridxe: larria
-
laskiñe: laskia
-
lasue: lasua
-
latza: latza
-
leune: leuna
-
ligorra: lehorra
-
lisue: laua
-
lodidxe: lodia
-
loidxe: zikina
-
lotza galdukoa: lotsa galdukoa
-
lusie: luzea
-
lusingie: luzenga
-
madariketue: madarikatua
-
majie: polita, izakera onekoa, begikoa (f)
-
majoa: polita, izakera onekoa, begikoa
-
makala: makala, gaisoa
-
makarra: makarra, txikarra, eskasa
-
mankue: besamotza
-
maskal andidxe: andrazkoei buruz esaten da, mardoak direla
adierazteko
-
merkie: merkea
-
meye: mehea
-
mingotza: mingotsa
-
miskiñe: mizkina
-
moraue: moratua
-
morenoa: beltzarana
-
morroskoa: morroskoa
-
motela: motela
-
motza: motza
-
mutue: mutua
-
nagosidxe: nagusia
-
nausidxe: nagusia
-
oba: hobe
-
oidalakoa: handia
-
oidalau: handia
-
okerra: okerra
-
ona: ona
-
oskille: hozkila
-
ostantzekoa: osterantzekoa
-
ostantzien: osterantzean
-
papaue: papaoa, kokoloa
-
politxe: polita
-
potetangoa: nontzebarria
-
sabala: zabala
-
sakona: sakona
-
salie: zalea
-
santarra: zantarra
-
sapala: zapala
-
saparra: zaparra
-
sarra: zaharra
-
sasipekoa: sasipekoa, lotzorra
-
saskela: zikina
-
satarra: zatarra, motza
-
selebrie: zelebrea
-
seleidxe: zelaia
-
seridxoa: serioa
-
seye: xehea
-
sietza: zintzoa
-
sikue: sikua
-
sisiposoa: zizipozoa
-
sitxela: zitala
-
soroa: zoroa
-
sorrotza: zorrotza
-
sorribistue: zorribiztua
-
suridxe: zuria
-
surre: zuhurra
-
tartamutue: tartamutua, berbaltua
-
trankille: lasaia
-
tristie: tristea
-
tuertoa: begibakarra
-
txarra: txarra
-
txikerra: txikarra
-
txikidxe: txikia
-
txistosoa: txistosoa
-
ulegorridxe: ilegorria
-
umedue: hezea
-
urdiñe: zurbila
-
urrekoa: hurrengoa
-
urren: hurrengoa
-
urrengoa: hurrengoa
-
ustela: ustela
-
utze: hutsa
21.1. ADJEKTIBO ERATORRIAK
-RENGO
-
akaburengoa: akaburengoa
-
atzerengoa: atzerengoa
-
berengoa: beherengoa
-
gorengoa: gorengoa
-TZU
-
asurtzue: hezurtsua
-
guretzue: guratsua
-
inyartzue, inyertzue: indartsua
-
lañotzue: lainotsua
-
mamintzue: mamitsua
-
pisutzue: pisutsua
-BARRI
-
dxadxo barridxe: jaiobarria
-
eskon barridxe: ezkonbarria
-SALE
-BAKOA
-
aginbakoa: haginbakoa
-
bixerbakoa: bizarbakoa
-
ganorabakoa: ganorabakoa
-
gasbakoa: gazbakoa
-
geixobakoa: gaisobakoa
-
kakobakoa: kakobakoa
-
lotzabakoa: lotsabakoa
-
mendebakoa: mendabakoa
-
metxerubakoa: metxerubakoa
-
trentinbakoa: trentinbakoa
-
ulebakoa: ilebakoa
-AR/-TAR
-
armintzarra: armintzarra
-
bakidxotarra: bakiotarra
-
bakiostarra: bakiotarra
-
basotarrak: basotarrak
-
biskaitarra: bizkaitarra
-
busturitxarra: busturiarra
-
emerandotarra: emerandotarra
-
gatikarra: gatikarra
-
gernikarra: gernikarra
-
itxostarra: itsastarra
-
kanpotarra: kanpotarra
-
mañotarra, mañutarra: mañutarra
-
mungidxarra: mungiarra
-
yatabarra: jatabarra
-TI
-
billurtidxe: bildurtia
-
eskertidxe: ezkertia
-
eskoitidxe: eskoatia
-
eskumatidxe: eskumatia
-
gusurtidxe: gezurtia
-
moskortidxe: mozkortia
-
negartidxe: negartia
-DUN
-
alabadune: alabaduna
-
arantzadune: arantzaduna
-
bibotedune: biboteduna
-
bixerdune: bizarduna
-
botoidune: botoiduna
-
burudune: buruduna
-
doidune: doheduna
-
dxatune: jatuna
-
erdeldune: erdalduna
-
euskeldune: euskalduna
-
kakodune: kakoduna
-
kaskabeldune: dindirriduna
-
puntedune: puntaduna
-
puntilledune: puntiladuna
-
txirikillodune: txirikiloduna
-ZKO
-
andraskoa: andrazkoa
-
ariskoa: harizkoa
-
arriskoa: harrizkoa
-
bereskoa: berezkoa
-
burdiñeskoa: burdinazkoa
-
burniskoa: burdinazkoa
-
egurreskoa: egurrezkoa
-
erderaskoa: erdarazkoa
-
gixoneskoa: gizonezkoa
-
kañaberaskoa: kainuberazkoa
-
kristeleskoa: kristalezkoa
-
lanaskoa: artilezkoa
-
liñoskoa: lihozkoa
-
lurreskoa: lurrezkoa
-
narruskoa: narruzkoa
-
olaskoa: olezkoa
-
oleskoa: olezkoa
-
siskoa: zihizkoa
-
trapuskoa: trapuzkoa
-ZTO
-
babastoa: babaztoa
-
bixerdoa: bizardoa
-
sapastoa: zapaztoa
-
sapastonie: zapaztona
-
saskeldoa: saskeldoa
-
sorristoa: zorriztoa
-GARRI
-
antojugarridxe: antojagarria
-
baragarridxe: baragarria
-
barregarridxe: barregarria
-
billurgarridxe: bildurgarria
-
komenigarridxe: komenigarria
-
lotzagarridxe: lotsagarria
-
negargarridxe: negargarria
21.2. PREDIKATU OSAGARRIA
Predikatu osagarria, "izan" aditzarekin
dela, edo "egon" aditzarekin dela, mugatzailearekin edo mugatzaile barik
agertzen da; "izan" aditzari dagokion galdekaria "selau" dugu eta, berriz,
"egon" aditzari dagokiona "selan":
- ori garras dau (hori garratz dago)
- ori estau makal (hori ez dago makal)
- estau orren argal (ez dago horren argal)
- errekie loi dau (erreka lohi dago)
- beskaridxe gasi dau (bazkaria gazi dago
Izena predikatu osagarri gisa erabiltzen
denean mugatzaile barik agertzen da; adibidez:
- ori abade dau Bermion (hori abade dago Bermeon)
- nire nebie pastore dau Amerikan (nire neba artzain dago
Amerikan)
- ori kridxedu bota deure (hori morroi bota dute)
- aitxe lotu sen alargun (aita lotu zen alargun)
21.3. GRADUATZAILEAK
Konparaketak egin behar direnean,
-en, -ago, -egi eta -txu graduatzaileak eta euron bidez osa daitezkeen
lokuzio desberdinak erabiltzen dira.
-EN graduatzailea erabiltzen den gehienetan izenari -rik
kasu marka eransten zaio; adibidez:
- ori de mutillik gastiena (hori da mutilik gazteena)
- ori de neskarik lodidxena errikoa (hori da neskarik
lodiena herrikoa)
- ori de andrarik sarrena (hori da andrarik zaharrena)
- aborto geixoa ixete san len txarrena (aborto gaisoa
izaten zen lehen txarrena)
Graduatzaile honen bidez ondoko adibideetan agertzen diren
moduko lokuzioak egiten dira:
- ekarri bear da al danik txikerrena (ekarri behar da
ahal denik txikarrena)
- umietan andidxena au de (umeetan handiena hau da)
- enbran artien gastiena esta etorri (andren artean gazteena
ez da etorri)
- barrikek imiñi ondo, alik onduen (barrikak ipini
ondo, ahalik ondoen)
-AGO graduatzailea gure barietatean “-ao” edo “-au” dugu:
- ori andidxaoa da (hori handiagoa da)
- ori txikerraoa da (hori txikarragoa da)
- olan txarrau dau (holan txarrago dago)
- selemiñek gurien euki seuen, alderdi betetik
txikerragoa ta bestetik andidxaoa (zeleminak gurean eduki zuen, alderdi
batetik txikarragoa eta bestetik handiagoa)
- meide bikoa bata txikerragoa, garidxentzako txikerraoa
ta artoantzako andidxaoa (neurri bikoa bata txikarragoa, gariarentzat txikerragoa
eta artoarentzat handiagoa)
Graduatzaile honen bidez egin daitezkeen
lokuzioetan, adjetiboari erasten zaizkionak ezeze, euron pareak, kantitate
alorrean erabiltzen direnak, ere ikusiko ditugu:
- errodxe baño baltzao da ori (erroia baino beltzagoa
da hori)
- ona beño bere obie ixen ei sen (ona baino ere
hobea izan ei zen)
- ni su beiño gastiaoa nas (ni zu baino gazteagoa
naiz)
- ni peiño gedxau ekar dosu suk (nik baino gehiago
ekarri duzu zuk)
- orrek geu peiño gitxiau artu deu (horrek guk
baino gutxiago hartu du)
- ori asko erresau da (hori asko errazagoa da)
- ekarri deure asko gedxau (ekarri dute asko gehiago)
- erosi deure asko gitxiau (erosi dute asko gutxiago)
- senbet eta gitxiau obeto (zenbat eta gutxiago hobeto)
- senbet eta gedxau ekarri obeto (zenbat eta gehiago ekarri
hobeto)
- semet eta gorau obeto ikusten da (zenbat eta gorago
hobeto ikusten da)
- ekarri bear da senbet eta txikerrau obie (ekarri behar
da zenbat eta txikarrago hobea)
- semet eta ume gitxiau obeto (zenbat eta ume gutxiago
hobeto)
- lenau semet eta urdai lodidxau gurau (lehenago zenbat
eta urdai lodiagoa gurago)
- oin semet eta gitxiau gurau deurie (orain zenbat eta
gutxiago gurago dute)
- ori gerorau andidxau da (hori gerorago handiagoa da)
- ori gerorau te sarrau da (hori gerorago eta zaharragoa
da)
- ori gerorau gatxau da (hori gerorago gaitzagoa da)
"-egi" graduatzailea adjektiboari erantsita
erabiltzen den arren, berau ez da aukera bakarra, ondoko adibideetan agerten
den moduan:
- lar andidxei da (lar handiegia da)
- txarrei dau (txarregi dago)
- ori lar txikerra da (hori lar txikarra da)
- ori lar oneidxe da (hori lar onegia da)
- lar txarreidxe da (lar txarregia da)
- lar ondo inyeure (lar ondo egin dute)
"-txu" atzizkia beste barietate batzutako
"samar"en ordez erabiltzen da; adibidez:
- eta ostxu badau beste alderdire (eta hoztxo badago
beste alderdira)
Konparazioaren muina berdintasuna adieraztea
denean "beiño" eta "gañe" erabiltzen dira; adibidez:
- au seurie beiño ona da (hau zeurea gaina ona
da)
- au etzie a beiño sarra da (hau etxea hura gaina
zaharra da)
- orrek dxan deu anaidxien gañe (horrek jan du
anaiaren gaina)
21.4. MAILA ADITZONDOAK
Adjektiboaren maila aldatzeko, gorago
ikusi ditugun graduatzaileak ezeze, maila aditzondoak ere erabiltzen dira:
- estau orren argal (ez dago horren argal)
- ori apur bet lodidxe da (hori apur bat lodia da)
- ni enas ain lodidxe (ni ez naiz hain lodia)
- su esara aiñ altue (zu ez zara hain altua)
- au apur bét bero dau (hau apur bat bero dago)
- ori bastante andidxe da (hori nahikoa handia da)
Adjektiboaren maila aldarazteko erabiltzen
den beste era bat dugu adjektiboa bera errepikatzea; adibidez:
- one tires dekiesenak orridxek berbe berde berde berdiek
(hauek dira dauzkatenak orriak berde berde berde berdeak)
- flamitxie da sabal sabal sabala, ogi biribil sabal sabala,
istu istue (pamitxea da zabal zabal zabala, ogi biribil zabal zabala, estu
estua)